فریدالدین محمد عطار نیشابوری:

فرید الدین محمد عطار، متولد کدکن نیشابور است و مدفون در همانجا. تاریخ تولد و وفاتش در هاله‌ی مبهمی از قصه‌ها و افسانه‌ها پیچیده شده است. زندگی او را در طول قرن ششم رقم زده‏اند و تاریخ وفاتش را با حمله مغولان به نیشابور یکی دانسته‏اند؛ و وفات نه، که شهادتش را، که به روایت تذکره‏ها به دست مغولان کشته شده است. او وارث گنجینه‌های شعر سنایی و مولاناست. قلمش را در هر دو عرصه‌ی نظم و نثر دوانده است و شیفتگی‌اش را به زندگی زهاد و عباد با آثار عرفانیش نمایانده است. در عرصه‌ی نثر تذکرة‏الاولیاء را نوشت و دفتر زندگی صد عارف را با قلم شیرینش نگاشت. وی مجموعه- منظومه‏هایش را در دو مثلث شمرده است: مثلث اول، الهی‌نامه و اسرار‌نامه و مقامات طیور (منطق الطیر) و مثلث دوم، مصیبت‌نامه، مختارنامه و دیوان [1]. دیوان عطار، شامل مجموعه غزلیات، قصاید و ترجیعات اوست و مختارنامه، حاوی رباعیات وی می‏باشد. به جز اسرارنامه، سه مثنوی الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و منطق‌الطیر دارای روایت داستانی واحدی است که با مجموعه حکایات و تمثیل‌های فراوان آراسته شده است.

مروری بر آثار عطار نیشابور:

طرح کلی «الهی‌نامه» یا «خسرونامه»، عبارتست از مناظره خلیفه‏ای با شش پسر خود، که هر یک آرزو و خواهشی در دل دارد. پسر نخست طالب رسیدن به دختر شاه پریان است، دومی می‏خواهد جادوگری بیاموزد، سومین در جستجوی جام جم است. چهارمین، آرزو دارد چشمه آب حیات را بیابد. پنجمین انگشتر حضرت سلیمان را می‏جوید و ششمین در اندیشه دست یافتن به علم کیمیاست [2].

مشهورترین و عمیق‌ترین مثنوی عطار «منطق‌الطیر» اوست که در آن ضمن ذکر اجتماع مرغان و سؤال و جوابی که بین آنها و هدهد پیش می‏آید، عطار از مقامات تَبَتُّل [3] تا فنا و از سلوک و سیر الی الله و از هفت وادی و به تعبیر مولوی هفت شهر عشق سخن گفته است [4]. منطق‌الطیر عطار یکی از برجسته‌ترین آثار عرفانی در ادبیات جهان است و شاید بعد از «مثنوی شریف» جلال الدین مولوی، هیچ اثری در ادبیات منظوم عرفانی در جهان اسلامی به پای این منظومه نرسد و آن توصیفی است از سفر مرغان به سوی سیمرغ و ماجراهایی که در این راه بر ایشان گذشته و دشواری‌های راه ایشان و انصراف بعضی از ایشان و هلاک شدن گروهی و سرانجام، رسیدن «سی مرغ» از آن جمع انبوه به زیارت «سیمرغ». در این منظومه، لطیف‌ترین بیان ممکن از رابطه‌ی حق و خلق و دشواری‌های راه سلوک عرضه شده است [5].

«مصیبت‌نامه» هم از برجسته‌ترین آثار عطار است. شاید پس از منطق الطیر، مهم‌ترین منظومه‌ی او باشد و به لحاظ پختگی فکر و تنوع اندیشه‏ها در کمال اهمیت است و ظاهراً به لحاظ تاریخی، آخرین منظومه‌ی عطار بشمار می‏آید [6]. این منظومه، مفصل‌ترین منظومه‌ی عطار نیز هست. مصیبت‌نامه، داستان سیری است روحانی که در آن از روح به سالک فکرت تعبیر شده است. این سالک به راهنمایی پیر به سیر آفاق و انفس می‏پردازد و سلوک خود را از عالم غیب آغاز می‏کند. نخست نزد جبرئیل می‏رود. سپس نزد ملائکه مقرب و حَمَلة عرش و آسمان‌ها و عناصر اربعه و کوه و جماد و نبات و وحوش و طیور و جن و انس می‏رود و ماجرای خود را بیان می‏کند، اما هر بار نومید به نزد پیر باز می‏گردد. پس از آن سالک فکرت سلوک خود را در مرتبه انبیاء ادامه می‏دهد و مشکل خویش را نزد حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی، داود، عیسی و حضرت محمد (ص) می‏برد. حضرت محمد (ص) اسرار فقر را به او می‏آموزد و او را به طی مراحل سیر انفس یعنی پنج وادی حس، خیال، عقل، دل و جان دلالت می‏کند. بدین ترتیب طی مراحل آفاقی و انفسی سالک فکرت به پایان می‏رسد [7].

«اسرارنامه» کوتاهترین منظومه‌ی عطار است. مشتمل بر 98 حکایت که در 22 مقاله بیان شده است.  در این منظومه‌ی عطار، بر خلاف سایر مثنوی‌هایش، حکایت‌های کوتاه فرعی را در ضمن یک حکایت جامع نیاورده بلکه آن‌ها را به صورت مقاله‌ها و خطابه‌های جداگانه تنظیم کرده است که هر یک شامل حکایت‌ها و تمثیل‏هایی است و از این نظر بی‌شباهت به «حدیقة الحقیقه»‌ی سنایی و «مخزن الاسرار» نظامی نیست [8].

زن در آثار عطار نیشابور:

در این‌جا مجالی فراهم آمده است تا به زن و جایگاه او در زمانه‌ی عطار بپردازیم و ببینیم دیدگاه این شیخ روشنفکر قرن ششم در مورد زنان چه بوده است و در مجموعه‌ی آثارش به کدام دسته از زنان توجه بیشتری داشته و تعبیر او از زن و هویت انسانی و نقش او در جامعه چگونه بوده است.

«عطار به احتمال قوی، همسر و فرزندانی داشته، اما اسناد مستقیم زندگی او در این باره اطلاع روشنی به دست نمی‏دهد. [9]» بدیهی است که عطار با التفاتی که به چهره‌های برتر زنان تاریخ ایران و اسلام و عرفان نشان می‏دهد هویت انسانی - اجتماعی زن را کاملاً پذیرفته است.

زنان آثار عطار، رسالت‌های چندگانه‏ای را ایفا می‏کنند. زن در نقش همسر، زن در نقش مادر، زن مظهر عشق و دلدادگی، زن مظهر پارسایی و توکل، زن مظهر زهد و پرهیزکاری و زن مظهر خردمندی.

جدول زیر نام چهره‌های شاخص زنان و شماره تعداد حکایاتی را که نام آن‌ها در آن ذکر شده نشان می‏دهد.

همان‌گونه که ملاحظه می‏کنید حکایات مربوط به لیلی؛ 27 مورد، رابعه عدویه؛ 9 مورد، زلیخا؛ 6 مورد، فاطمه(س)؛ 5 مورد، مریم و زبیده و حوا و ام هانی و زین‏العرب (رابعه قزداری) هم هر یک، یک یا دو حکایت را به خود اختصاص داده‏اند.

از تکرار فراوان نام لیلی و رابعه و زلیخا معلوم می‌شود که دو دسته زنان عارف و عاشق مهم‏ترین گروه‌های زنان مورد نظر عطار هستند. لیلی و زلیخا، دو سمبل اسطوره‏ای عشق و رابعه، چهره‌ی زاهدانه تقوی و پرهیزکاری.

عشق و زن در آثار عطار نیشابور:

بیا ای مــرد اگــر با مــا رفیقی

بیاموز از زنی عشقی حقیقی

[10]

غیر از داستان‌های لیلی و مجنون و یوسف و زلیخا که از داستان‌های مشهور ادب فارسی است، داستان زین‏العرب و بکتاش که در «الهی‌نامه» آمده است از جمله داستان‌های خواندنی و جالب عطار است. این داستان که نمونه‌ی عشق عذری و پاک عشاق است، مظهر و مثال عشق آرمانی، الهی و پاک است. عشق بی‌شائبه، شهوت و آلودگی جسمانی و نفسانی. داستان زین‏العرب که در الهی‌نامه آمده است، همان داستان رابعه بنت کعب قزداری است که از شاعران مشهور قرن چهارم هجری است. عوفی گفته است که او بر نظم تازی و فارسی هر دو دست داشته است [11]. جامی، هم در «نفحات الانس» از قول ابوسعید ابی الخیر گفته است که: «دختر کعب، عاشق بود بر آن غلام. اما پیران همه اتفاق کردند که این سخن که او می‏گوید نه آن سخن باشد که بر مخلوق توان گفت. او را جای دیگر کار افتاده بود. [12]»

زین‏العرب (رابعه) دختر کعب، از پادشاهان بلخ است. کعب، هنگام مرگ دختر را به برادر وی حارث می‏سپارد و به او سفارش می‏کند که همسری شایسته برای وی برگزیند. زین‏العرب در زیبایی چهره، تمام بود و این خوبرویی او با لطافت روح و طبع آمیزگاری داشت. او شعر می‏سرود و قوت تمام در شاعری داشت:

چنان در شعر گفتن خوش زبان بود

که گویی از لبش طعمی در آن بود

[13]

در یکی از جشن‌هایی که حارث برادرش در باغ زیبای قصر بر پا کرده است، چشم زین‏العرب به طور اتفاقی به بکتاش - غلام حارث – می‌افتد و شیفته‌ی زیبایی وی می‌شود. بکتاش در زیبایی و نکویی چون یوسف بود و همین زیبایی وی موجب شیدایی دختر می‌شود تا به حدی که بیمار می‌شود و سرانجام دایه که از راز زین‏العرب خبردار می‌شود بکتاش را از این عشق آگاه می‌کند و بکتاش نیز شیفته روی ندیده یار می‌شود. نامه‌های شاعرانه دختر به بکتاش بر شدت عشق وی می‌افزاید:

نمــی‌دانســت کــاری آن دل‎افـــــروز

بجــز بیت و غــزل گفتــن شب و روز

روان می‎گفـت شعــر و می‎فرسـتاد

بخــوانده بـــود آن گفتــی بر اســتاد

غلام آنگه به هر شعری که خواندی

شــدی عاشــق‌تر و حیــران بماندی

[14]

«روزی آن غلام آن دختر را ناگاه دریافت. سر آستین وی گرفت. دختر بانگ بر غلام زد و گفت: ترا این بس نیست که من با خداوندم و آنجا مبتلایم و بر تو بیرون دادم که طمع می‏کنی؟ [15]

دختر در فراق معشوق اشعار غرّا می‌سرود و می‌فرستاد و اتفاقاً حارث از طریق رودکی شاعر از ماجرا خبردار شد. پس بکتاش را به چاهی انداخت و دستور داد تا زین‏العرب را در حمامی کرده و شاهرگ‌های دست وی را بزنند و به این ترتیب این قصه عاشقی پایان می‌یابد. پس از مدتی بکتاش فرصت فرار می‌یابد، حارث برادر زین‏العرب را می‌کشد و بر سر گور معشوقه حاضر می‌شود و با فرو بردن شمشیر در شکم به زندگی خود پایان می‌دهد.[16]

جذابیت روایت زین‏العرب و بکتاش در «الهی‌نامه»، و همچنین علت نقل این ماجرای عاشقانه و شرح آن از طرف صوفیه از آنجاست که، هنگامی‌که بکتاش دختر را درمی‏یابد و اظهار عشق می‏کند، دختر او را از خود دور می‏کند و بکتاش را تنها بهانه‌ی عشق و عاشقی خود می‏داند:

بدیــدش ناگـــهی بکتـــاش و بشناخت

که عمــری عشق با نقش رخش باخت

گـــرفتش دامــــــن و دختـــر بـــرآشفت

بــرافشانــد آســتین آنـــگه بــــدو گفت

که هان ای بی‌ادب این چه دلیری ست

تو روباهی تـو را چه جــای شیری ست

کــه باشــی تـو کــه گیـــری دامــن من

کـــه ترســـــد ســــایه از پیـــــرامن من

مــــــرا در سیــنه کــاری اوفتــــــادست

ولیــــکن بـــر تــو آن کــارم گشـــادست

چنین کاری چه جــای صـــد غلام است

بـه تــــو دادم بـــــرون اینــت تمام است

تـــــــــو را آن بــــس نباشـــــد در زمـانه

کـــــه تـــو ایـــن کـــار را باشــــی بهانه

[17]

در این‌جا، عطار بقیه نقل داستان را به ابوسعید ابی الخیر وامی‏گذارد که گفت: دختر، عارفی تمام بود و این عشق عشقی حقیقی بود که از طریق عشق مجازی هویدا شده بود:

ز لفـــــــظ بوسعیـــد مهنــــه دیـــدم

که او گفتست من آنجــــــا رسیـــدم

بپرســـــیدم زحـــــال دختــــــر کعـب

که عارف گشــته بود او عارفی صعب

چنین گفت او کــه معلومم چنان شد

که آن شعری که بر لفظش روان شد

ز ســـوز عشـــق معشـــوق مجــازی

نبگشــاید چنیـــــن شعــــری به بازی

نداشـت آن شــــعر بــا مخلــوق کاری

کــــــه او را بـــــــود بـا حـــق روزگاری

کمـــالی بـــــــود در معــــنی تمامش

بهانـــــــه بــــود در راه آن غـــــلامش

[18]

این داستان، نمونه‌ی عشق خاکساری و حبّ عذری در ادب فارسی است [19]. داستان‌های لیلی و مجنون و رابعه و بکتاش در آثار عطار در پی بیان نوعی عشق دیگرند. عشقی فراتر از عشق مادی و مجازی، عشق حقیقی. عشقی که فراتر از معشوق، خود عشق هدف عاشق باشد. عشق انسانی، منهاج عشق ربانی است و داستان تحقق حدیث نبوی است: «من عشق وعفّ ثمّ کتم فمات مات شهیداً [20]». در این داستان، زین‏العرب یا همان رابعه دختر کعب بکتاش را وسیله‌ی عشق ورزیدن می‏داند. او عشق را می‏یابد و جز عشق، چیزی دیگر طلب نمی‏کند. چنان‌که بوسعید گفت سخنی که او گفته است نه چنان است که کسی را در مخلوق افتاده باشد و عطار با آوردن این داستان و تکرار پیاپی داستان لیلی و مجنون بر ارزش این‌گونه عشق و این‌گونه زنان پاکدامن تأکید می‏ورزد. در الهی‌نامه‌ی عطار بیش از ده بار و در طی چند حکایت نام لیلی و مجنون تکرار می‏شود و بر روحانی و الهی بودن عشق ایشان تأکید می‏شود. طی حکایتی در پایان «الهی‌نامه» مجنون در پاسخ سائلی که از عشق لیلی پرسش می‏کند، می‏گوید:

جوابــش داد کان بگــــــذشت اکنون

که مجنون لیلی و لیلی‌ست مجنون

دویی برخــاست اکنــــون از میــــانه

همه لیلــی‌ست مجنــون بر کـــرانه

چو شیر و می به هم پیوسته گردند

زنقــــصان دو بــــودن رســـته گردند

اگــر هستـــی به جــان او را خریدار

چــو تو گــم گشتـی او آمـــد پدیدار

چنان گم شـــو کــه دیگـــر تا توانی

نیابـــی خویــــش را در زنـــــدگانی

[21]

در «مصیبت‌نامه»‌ی عطار، هم حکایتی مندرج است که طی آن سائل از مجنون می‏خواهد که لیلی را طلب کند و او در پاسخ می‏گوید که من دیگر به یاد لیلی خوشم و هر چه فراتر از این بی ارزش است، چرا که من عاشق شهوت‌پرستی نیستم که از یاد دوست دست بردارم:

آن یکـــی در خـواند مجنـون را ز راه

گفت اگــر خواهی تو لیلی را بخواه

گفت هـــــــرگز می‏نبــاید زن مـــرا

بس بــود این زاری و شیــون مـــرا

گفت او را چــــون نمی‏خواهی برت

این همه ســـودا برون کن از سرت

یــاد خوش‌تــــر گفت از لیلـی مــرا

ســـرکشـــی او را و وا ویلـی مـرا

مغــز عشـــق عاشقــان یادی بود

هر چه بگذشتی از ایـن یادی بـود

من نیم زان عاشقی شهوت‌پرست

تا کنـــم خالـی ز یاد دوست دست

[22]

در «منطق‌الطیر» هم داستان لیلی و مجنون برای عطار مثالی از عشق حقیقی است که در آن خودی عاشق برمی‏خیزد و همه عشق و معشوق جایگزین آن:

عشـــق باید کـــز خرد بستــاندت

پس صفـــــات تـو بــــدل گرداندت

کمترین چیزی‌ست در محو صفات

بخشش جان است و ترک ترهات

[23]

حکایت عطار در «الهی‌نامه» که از اتحاد لیلی و مجنون خبر می‏دهد از جمله تمثیلاتی است که سابقه‌ی پیشین دارد. در این حکایت، عطار می‏نویسد که مجنون در رباطی نشسته بود و از خیال با لیلی بودن و دیدن تصویر خود و او سرخوش بود و می‏گفت اگر عمری عشق ورزیدم، در نهایت هر دو را با هم دیدم. [24]

عین القضاة می‏گوید: مگر نشنیده‏ای که مجنون را گفتند که لیلی آمد. گفت: من خود لیلی‌ام و سر به گریبان فرو برد یعنی لیلی با من است و من با لیلی. [25]

در این‌گونه داستان‌ها، عشق‌ورزی برای رسیدن به کمال است و عشق مجازی پل و نردبان عشق الهی است.

داستان قرآنی یوسف و زلیخا نیز حکایت از داستانی عاشقانه دارد و زلیخا در اینجا عاشق است و خواستار یوسف که مظهر کمال و خوبی است. زلیخا، شیفته‌ی یوسف است و جان در سرکار عشق وی می‏کند. حکایت چوب خوردن یوسف به دستور زلیخا [26] و ساختن خانه‏ای که همه‌ی آن نقش روی زلیخا بود [27] از ترفندهایی است که وی برای جلب نظر یوسف به کار می‏برد. او در عشق تمام است و عطار وی را مظهر عشق راستین می‏داند. در «مصیبت‌نامه» از روزگار درماندگی زلیخا یاد می‏کند آن‌گاه که از دو چشم نابیناست. زلیخا درخواست می‏کند که او را بر سر راهگذر یوسف ببرند. جملاتی که زلیخا در خطاب به یوسف می‏گوید یوسف را شگفت‌زده می‏کند. ای زلیخا! ای زلیخا! ای عجبا هنوز محبت من در دل تو بدینجاست که بدین صفت گشته‏ای  و هنوز مرا می‏خواهی؟ زلیخا گفت: اگر خواهی که از آتش دل من بدانی تازیانه به من ده. زلیخا تازیانه‌ی یوسف بگرفت و برابر دهن بداشت و آهی بکرد. در ساعت از این سر تازیانه تا آن سر همه آتش گرفت [28]. تمام بودن زلیخا در کار عاشقی سبب بخشودن گناهش و جلب محبت یوسف می‌شود. در حکایتی دیگر در «الهی‌نامه»، باز زلیخا را در هنگام بیماری و درویشی وی می‏یابیم که برسر راه یوسف قرار می‏گیرد و یوسف از خداوند می‏پرسد که از این فرتوت نابینا چه می‏خواهد و چرا او را از سر راه وی بر نمی‏گیرد. جبرئیل پاسخ می‏دهد که او را برنمی‏گیریم چرا که او آن را که ما دوست می‏داریم دوست می‏دارد و همه وجودش از دوستی تو پر است:

در آمــد جبرئیـــــل و گفت آنگاه

کـــه او را بر نمی‏گیـــریـم از راه

که او آن را که ما را دوست دارد

جهانی دوستـی در پوست دارد

چو او را دوستی تست پیوست

مرا بهــر تو با او دوستی هست

چـو او جان عــزیز خـود تو را داد

ذلیلش چـــون کنم؟ باید ترا داد

[29]

غیر از داستان‌های عاشقانه لیلی و زلیخا و زین‏العرب، بوی عشق از سراسر حکایت‌های مثنوی‏های عطار می‏تراود و ما داستان عشاقی را می‏خوانیم که عشقشان نمونه و الگو است و عطار ایشان را نمونه‌ی تمام و کمال عشق می‏داند. در «الهی‌نامه»، داستان زنی را می‏شنویم که عاشق شهزاده‏ای است. عشق زن را بیچاره و بیمار کرده و آتش در جان وی افکنده است. به ناچار در پی شهزاده است و هر جا که می‏رود زن در تعقیب اوست. شهزاده شکایت پیش پدر می‏برد و از او می‏خواهد که زن را از سر راه او بردارد. پـادشـاه دستور می‏دهد که موی زن را به کُرّه‏ای  بندند و کره را آنقدر بدوانند تا جسم زن پاره پاره شود. هنگام اجرای فرمان زن از پادشاه می‏خواهد که آخرین حاجت وی را برآورد. پادشاه از خواسته وی می‏پرسد، زن می‏گوید:

زنش گفــتا اگـــر امـــــروز ناچـار

به زیـر پای اسبـم می‏کشی زار

مـر آن است حاجــت ای خداوند

که موی من به پای اسب او بند

کـه تا چون اسب تازد بهر آن کار

به زیــر پای اسبـــم او کشـد زار

که چون من کشته آن ماه گردم

همیشـــه زنــــده ایـن راه گردم

[30]

دل پادشاه بر زن نرم می‌شود و او را رها می‏کند و عطار در پایان داستان نتیجه می‏گیرد که:

بیــا ای مــرد اگر با ما رفیقـی

در آمــوز از زنی عشـق حقیقی

[31]

داستان زبیده (همسر هارون الرشید) و مرد صوفی که شیفته‌ی وی شده بود شباهت بسیاری به داستانی در «حدیقه» سنایی دارد که در آن داستان، مردی که شیفته زنی شده است به دنبالش می‏افتد و زن از زیبایی‌های خواهر خود به او خبر می‏دهد و مرد خواستار دیدن خواهر زن می‌شود و زن سیلی بر صورت مرد می‏زند و او را منافق در عشق می‏نامد که در عشق راستین نیست [32]. در حکایت عطار، مردی صوفی، به زبیده اظهار عشق می‏کند. زبیده دستور می‏دهد تا همیانی زر به مرد صوفی دهند تا از عشق بپرهیزد و سر خویش گیرد. مرد کیسه را گرفته و برمی‏گردد. زبیده نیز دستور می‏دهد تا سیلی فراوان بر او زنند و همیان زر را از او بازگیرند که چرا ادعای عاشقی کرده است و معنی عشق نداند [33]. زبیده، در این داستان، مظهر زنی خردمند است که تفاوت عشق حقیقی و دروغین را می‏داند. آن‎که می‏داند عشق چیست و عاشق کیست.

در «مصیبت‌نامه»، نیز چندین حکایت آمده است که در آن‌ها احوال عشاق به مطالعه گذاشته شده است از جمله‌ی آن داستان‌ها: حکایت صفیه خاتون (خواهر سنجر) و جوان عاشقی که از عشق او جان می‏سپارد [34]. داستان مزدوری که عاشق دختر پادشاه می‌شود و در عشق او جان‌ می‏دهد [35]. و داستان عشق زنی به ایاز که سرانجام آن، مرگ زن از عشق است. طرح همه‌ی این داستان‌ها یکی است. مردی یا زنی عاشق می‏شود، شدت عشق، او را بی‌قرار می‏کند و سرانجام در راه عشق، جان می‏سپارد. نکته جالب توجه آن که زن، در این حکایت‌ها گاه عاشق است و گاه معشوق و از این جهت تفاوتی بین زن و مرد نیست. داستان مردانی که عاشق زنان می‏شوند در ادب فارسی فراوان است، اما در میان حکایت‌های عطار، داستان زنان عاشق را هم می‏خوانیم. داستان زین‏العرب و داستان زن عاشق ایاز از این نمونه‌هاست.

و اما محوری‌ترین داستان عاشقانه عطار و معروف و مشهورترین آن‌ها، داستان شیخ صنعان و دختر ترسا در «منطق الطیر» است. شیخ صنعان یا سمعان پنجاه سال پیر حرم بود و چهارصد مرید صاحب کمال داشت. پیرمرد پنجاه حج کرده بود و در ریاضت و عبادت مقتدا و رهبر بود. از قضا چند شب پیاپی شیخ خوابی را می‏بیند که طی آن از حرم و طواف خانه خدا به روم افتاده و بتی را ستایش می‏کند. شیخ پس از تکرار خواب متوجه می‌شود که عقبه‏ای سخت در راه است و او می‏باید آن را طی کند. پس شیخ به سوی روم می‏رود و چهارصد مرد مرید به دنبال وی می‏افتند. در سر راه بر سر منظری، شیخ، دختری ترسا و روحانی‌صفت را می‏بیند که از زیبایی رشک سپهر و آفتاب بود. آتش عشق به جان شیخ می‏افتد و شیخ یک‌باره از دست می‏رود. پند مریدان سودمند نبود و پیر حیران و آشفته، سر به سر محو تماشای دخترک در منظرگاه می‌شود و پس از آن نزدیک یک ماه در نزدیکی کوی دلبر مقیم می‏کند و از آنجا هیچ برکنار نمی‏شود، تا اینکه دختر از سرّ عشق او آگاه شده و به او هشدار می‏دهد که این زمان هنگام کفن دوختن توست نه عاشقی.

پیر عاشق در ابراز عشق به دختر حاضر به انجام هر کاری در راه وی است و دختر چهار کار پیشنهاد می‏کند که شیخ باید انجام دهد تا وی به همسری او درآید:

گفت دختر گر تو هستـی مرد کار

چــــار کارت کــــــــرد بایـــد اختیار

سجده کن پیش بت و قرآن بسوز

خمــر نوش و دیـــده را ایمان بدوز

[36]

پیر، شراب خوردن را اختیار می‏کند و می‏گوید که من با آن سه دیگر کاری ندارم.

گفت دختــر گـــر درین کـاری توچست

دست بایـــد پاکــت از اســلام شست

هر که او همــــرنگ یار خویـش نیست

عشق او جز رنگ و بویی بیش نیست

[37]

شیخ، باده از دست دختر می‏ستاند و با خوردن آن، همه‌ی آن‎چه از قرآن و حدیث و علم دین در خاطر داشت فراموش می‏کند. زنار می‏بندد و ترسایی پیشه می‏گیرد. شیخ در انتظار وصال دختر است و دختر کابین خود را یک‌سال خوک چرانی قرار می‏دهد.

یاران شیخ به حرم باز می‏گردند و شیخ را در روم تنها می‏گذارند. یکی از مریدان راستین شیخ که هنگام رفتن به روم غایب بود ماوقع را از دیگر یاران می‏شنود و آنان را سرزنش می‏کند که چرا شیخ را تنها رها کرده‏اند و طریق او را پیش نگرفته‏اند. سرانجام یاران و مریدان شیخ چله‏نشینی گزیدند و رهایی شیخ را از این بلا طلب کردند، تا سرانجام حضرت محمد مصطفی (ص) به خواب آن مرید پاک‌باز می آید و مرید طلب رهایی شیخ را از وی می‏کند و پیامبر بشارت رهایی شیخ را به او می‏دهد:

مصطفی گفت ای به همت بس بلند

رو کــه شیــخت را برون کــردم ز بند

[38]

یاران به سوی شیخ می‏روند و او را مطهر و پاک و عاری از همه زنارها و آلودگی‌ها می‏یابند.

این همه‌ی داستان شیخ صنعان است. اما داستان دختر ترسا تازه شروع شده است. دختر در خواب می‏بیند که خورشیدی در کنار دارد و آن آفتاب با وی سخن می‏گوید که از پی شیخ روانه شو،‌ دین او را بپذیر و به دست او پاک شو و ایمان بیاور. دختر از خواب برمی‏خیزد در حالی که آتشی جانش را بی‌قرار کرده است. به عالمی‏ پا می‏گذارد که دیگر در آن ناز و طرب وی خریداری ندارد. نعره‌زنان از پی شیخ و مریدان روانه می‏شود تا آنان را بیابد. از طرف دیگر ندای درونی، شیخ را آگاه کرد که دختر ترسا از پی تو آمده است حال او را دریاب. شیخ و اصحاب به سوی دختر رفتند. او را برهنه‌پای و پیرهن‌چاک بر مثال مرده‏ای بر خاک یافتند. نگار زیبا از شیخ می‏خواهد که اسلام را بر وی عرضه کند. دختر از ذوق ایمان، بی‌قرار می‌شود و غمی عمیق سراسر وجودش را پر می‏کند که طاقت نمی‏آورد و سرانجام جان شیرین به جان آفرین تسلیم می‏کند:

قطره‏ای بود او درین بحر مجاز

سوی دریـای حقیقت رفت باز

[39]

روایت عطار و داستان دختر ترسا را می‏توان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد. آیا عطار در این داستان، زن را مایه‌ی گمراهی مرد دانسته و به سنت تفکر مردسالار عصر خویش به تحقیر مقام زن پرداخته است؟ آیا دختر ترسا، در پایان داستان باید بمیرد تا مایه‌ی آلودگی شیخ همگی پاک شود؟

یا شاید اگر کمی عادلانه‌تر بنگریم دختر ترسا و زیبایی‌های او راه عاشقی را برای شیخ زاهد باز می‏کند تا پس از این حق را عاشقانه پرستش کند و زن، این قنطره‌ی [40] عشق حقیقی، مایه‌ی رستگاری ابدی است و «دختر ترسا، بت‌شکنی بود که سترگ‌ترین و سهمگین‌ترین بت را در پیر پارسا که «من» است، خرد و درهم شکست. این بت را با تیشه‌ی اندیشه و پتک خرد نمی‏توان شکست و در هم کوفت، تنها تبر تیز عشق است که بر آن کارگر می‏تواند افتاد» [41] .

بابک احمدی، که چهار گزارش هوشمندانه و خواندنی از تذکرة‏الاولیاء عطار فراهم آورده است می‏گوید: عطار، هم‌چنان دربند نگرش مردسالار دوران خود باقی است و کتابش از اشارات تحقیرآمیز نسبت به زنان نیز خالی نیست. به عنوان مثال، عطار، از قول سفیان ثوری می‏آورد که گفت: با هر زنی، یک دیو است و با هر مردی، هژده (هجده) دیو است که او را می‏آرایند در چشم‌های مردان.[42]

عطار، در «تذکرة‏الاولیاء»، نقل سخنان مشایخ صوفیه را می‏کند و سعی دارد تا جامعی از گفته‏های هر یک از ایشان را در ذیل شرح احوال وی فراهم آورد. نقل سخنان مشایخ به معنی پذیرفتن و تأیید آن کلمات نیست. منظور نظر عطار را باید در گفته‌ها و تفسیرها و شرح‏های وی جستجو کرد. ساختن مقدســـه‏ای پاک و عاشق از دختر ترسا در پایان داستان کار عطار است. «شاهدخت درام مظهر عشق و محبت انسانی است که ممکن است گمراه کننده و فریبنده باشد ولی در عین حال بخت شناخت ذات مطلق نیز می‏توان بود. بنابراین وجود شاهدخت در این درام برای سرزنش کسانی است که بر سرّ و راز عشق ناآشنایند.»[43]

آن‌گاه که رسول الله (ص) به دیدار مرید راستین شیخ می‏آید می‏گوید که شیخ را با خدا، سال‌ها کدورتی و فاصله‏ای بود و اینک همه‌ی آن تیرگی‌ها پاک شسته شده است:

در میان شـــیخ و حــق از دیرگاه

بــود گـــردی و غباری بس سیاه

آن غبــــــار از راه او بــرداشتیــم

در میـان ظلمتـــش نگـذاشتیــم

کــردم از بهــر شفاعت شبنمی

منتشـــــر بــر روزگــــار او همی

آن غبار اکنـون ز ره برخاستست

توبه بنشسته گنه برخاستست

[44]

آن غبار، با آمدن عشق نشست. عشق دختر، کار خود بکرد. آخرین منیّت شیخ را به پای عشق قربانی کرد. عشق دختر، شیخ را در عشق به حق تمام کرد و دختر مظهر عشق به کمال شد. «این دختر پاکدل ترساست که به راستی حجاب چهره‌ی جان می‏شوید از غبار تنش و از این لحاظ بر پیر بسیاردان بسی فضیلت دارد.[45]» «مرگ دختر ترسا فوت نیست.» دختر زنده خود را بازیافته است و پیش از آن که بمیرد، راز را شناخته است و برتر از این شوق‏مند است که با بال و پر عشق به معبود خویش بپیوندد چون باور دارد که اگر از هستی خویش بی‌خویش شود زودتر به مقصود می‏رسد [46]. «در واقع جان دختر، محو عشق جانان شده است و این بذل روح و فنا گشتن از خود و گم‌گشتگی و کم‌بودگی و به قعر جان فرو شدن برای او در حکم مرگ نیست و در حقیقت این دختر بود که من فردیش در من کلی یا کیهانی گداخت که:

ذره‏ای دوستی آن دمساز

بهتر از صدهزار ساله نماز

[47]

و به راستی، همه‌ی سخن‌های شیوای عطار، درباره‌ی جانبازی عاشق، گویی تنها در حق دختر مصداق می‏یابد [48]. و در این داستان، دختر ترسا، ابتدا معشوق است و سپس عشق می‌شود و در پایان، خود عاشقی جان سوخته است که طاقت دوری معشوق حقیقی را ندارد.

گفت شیخا طاقت من گشت طاق

من نــدارم هیـــچ طاقـــت در فراق

مــی‏روم زیـــن خانــدان پر صــداع

الــوداع ای شیـــخ عالــــم الـوداع

[49]

زنان پارسا و پارسایی زنان در آثار عطار نیشابور:

آنکه او را اینچنین دردی بود

که طلبـــکار زن و مردی بود

‏«تذکرة‏الاولیاء»،‏ کتابی است در شرح احوال عرفا و پارسایان و زاهدان که در میان رجال زهد و پرهیز، نام رابعه عدویه - زن زاهد بصری - به چشم می‏خورد. عطار، بیش از سایر تذکره‌نویسان و عرفا به احوال رابعه و زندگی او توجه کرده است. عبدالرحمن بدوی مؤلف کتاب «رابعه شهید عشق الهی» می‏نویسد که روایت عطار در «تذکرة‏الاولیاء» درباره‌ی رابعه، قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منبع موجود دربار‌ی  زندگی وی است. «روایت عطار پیرامون کودکی، بلوغ و دوران قبل از توبه‌ی رابعه، به گونه‏ای است که جدا از مطالب خارق‌العاده و کرامت‌هایی که به او نسبت داده است می‏تواند از نظر مورخ، مورد قبول واقع شود. [50]» عطار، در «تذکرة‏الاولیاء»، به ستایش رابعه می‏پردازد و در «منطق‌الطیر»، «الهی‌نامه» و «مصیبت‌نامه» حکایاتی از او نقل می‏کند و او را بر مردان ترجیح می‏دهد. عطار، در پاسخ پرسندگان احتمالی خود در باره ترکیب «تذکرة‏الاولیاء» می‏نویسد: «اگر کسی گوید که ذکر او در صف رجال چرا کردی؟ گوییم خواجه انبیاء علیه الصلوة والسلام می‏فرماید که: «ان الله لاینظر الی صورکم» کار به صورت نیست به نیت نیکوست. [51]» در همین صفحه از کتاب «تذکرة‏الاولیاء» دیدگاه روشنفکرانه و آزادمنشانه‌ی عطار در باب مقام زن هویداست. عطار می‏نویسد: چون زن در راه خدای تعالی مرد باشد، او را زن نتوان گفت. چنان‌که عباسه طوسی گفت: چون فردا در عرصات آواز دهند که یا رجال! اول کسی که پای در صف رجال نهد، مریم بود. [52]» این عباسه طوسی[53]  از عرفای مورد احترام عطار به شمار می‏آمده است و عطار بارها از وی در آثارش تمجید کرده است. او، مریم را اولین چهره‌ی برجسته‌ی عالم می‏داند و معتقد است که تقوی و پرهیزکاری جنسیت نمی‏شناسد. عطار، در این باب می‏نویسد: «از روی حقیقت آنجا که این قومند همه نیست توحیدند. در توحید وجود من و تو کی ماند؟ تا به مرد و زن چه رسد!» [54]

عطار، در ستایش رابعه می‏گوید که او کسی بود که اگر در مجلس حسن بصری حاضر نبودی مجلس نگفتی، لاجرم ذکر او در صف رجال توان کرد. عطار در همین کتاب در بیان برتری زنان سخنی از رابعه را نقل می‏کند: «جمعی به امتحان پیش او رفتند و گفتند: همه فضایل بر سر مردان نثار کرده‏اند و تاج مروت بر سر مردان نهاده‏اند و کمر کرامت بر میان مردان بسته‏اند. هرگز نبوت بر هیچ زنی فرونیامده است، تو این لاف از کجا می‏زنی؟ رابعه گفت: این همه که گفتی راست است اما منی و خوددوستی و خودپرستی و انا ربکم الاعلی از گریبان هیچ زن برنیامده است و هیچ زن هرگز مخنّث نبوده است.» [55]

جز در «تذکرة‏الاولیاء» که فصل نهم آن درباره رابعه است، عطار در «منطق‌الطیر» پنج بار، در «الهی‌نامه»، دو بار و در «مصیبت‌نامه»ف نیز دو بار، ذکر رابعه کرده و داستان‌هایی از زندگی و کرامات وی نقل می‏کند که مأخذ بعضی از آن‌ها در همان «تذکرة‏الاولیاء» است. برای نمونه، داستانی درباره‌ی رابعه و حسن بصری [56] که در «تذکرة‏الاولیاء» آمده است و در «الهی‌نامه» نیز نقل می‏شود: در «الهی‌نامه» می‏خوانیم که حسن بصری روزی به قصد دیدن رابعه از بصره بیرون آمد. او، رابعه را در حالی دید که انواع نخجیر و آهو و بزکوهی گرد او صف زده بودند، اما به محض دیدن حسن فرار کردند. رابعه از حسن می‏پرسد که چه خورده‏ای و حسن پاسخ می‏دهد که پی پیازی خورده‌ام. رابعه هم در پاسخ جملاتی در نهی از خوردن و پرخوری می‏گوید و به حسن هشدار می‏دهد تو که پیه این حیوانات را خورده‏ای چگونه انتظار داری که از تو نگریزند.[57]

عطار، در رابطه‌ی رابعه و حسن بصری ‏گویی به عمد قصد این را دارد که مقام رابعه را از مقام حسن بصری بالاتر برد. در حکایتی از «منطق‌الطیر» می‏بینیم که حسن نزد رابعه می‏رود و از او طلب درس می‏کند:

رفــــت شیـــــخ بصــــــره پیش رابعه

گفــــت ای در عشق صاحـــب واقعه

نکتـــه‏ای کــــز هیچکس نشنیـده‏ای

برکسـی نه خوانــده‏ای نــه دیـده‏ای

آن تو را از خویشتن روشن شدست

آن بگــو کز شـوق جان من شدست

[58]

در جای دیگر، عطار در «منطق‌الطیر» پس از مذمت تعصب دینی در ستایش رابعه و عدم تفاوت بین زن و مرد سخن سر می‏دهد:

تو رها کـــن سر به مهر این واقعه

مرد حق شو روز وشب چون رابعه

او نه یک زن بـــود او صـــد مرد بود

از قـــدم تا فــــرق عیــــن درد بود

بــود دایــم غــرق نـــور حق شده

از فضولی رســته مستغرق شده

[59]

و سپس طی حکایتی، باز عطار از زبان رابعه نقل می‏کند: «او همان کسی است که در سجده‌گاه خار به چشم او رفت و خون از چشمان وی جاری شد بی‌آن‌که خود را از آن خبری باشد و بس.

آنکه او را اینچنین دردی بود

کی طلبـکار زن و مردی بود

[60]

و از همین بیت بر می‏آید که عطار در طریق الی الله بین زنان و مردان تفاوتی قائل نبوده است.

عطار، به داستان زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) و تقوی و پرهیزکاری ایشان نیز توجه دارد. در «الهی‌نامه» و «مصیبت‌نامه»، نام مبارک حضرت زهرا (س)، چند بار به مناسبت نقل حکایاتی آمده است.

در «الهی‌نامه»، عطار از جهاز ناچیز حضرت فاطمه (س) سخن می‏گوید و این‌که، اسامه که جهاز حضرت را به خانه علی (ع) می‏برده در راه می‌گریسته است. پیامبر سبب را می‏پرسد اسامه می‏گوید:

بــــدو گفتـــــــم ز درویشـــــی زهرا

مــرا جان و جــــگر شــد خون و خارا

کسی کو خواجه هر دو جهان است

جهــاز دختـــرش اینــــک عیان است

ببیــن تا قیصـــر و کســـری چه دارد

ولـــی پیغمبـــــر از دینــــی چه دارد

و پاسخ پیامبر به اسامه نیز شنیدنی است:

مرا گفــت‏ ای اسامـــه این قــــــدر نیز

چو باید مرد هست این هم بسی چیز

لقب فاطمه زهرا (س) در آثار عطار، «خاتون جنت» است. در «الهی‌نامه»، در ذکر ماجرای مسلمان شدن یهودی و تغییر احوال او که پس از وفات پیامبر (ص) روی داده بود، عطار، لقب «خاتون جنت» را برای حضرت زهرا بکار می‏برد:

همه یاران در آن اندوه و محنت

شــدند آخـــر بـر خاتـــون جنت

[61]

و در «مصیبت‌نامه: نیز آن‌جا که حضرت زهرا (س) از پیامبر، طلب کنیز برای کمک در امر خانه‌داری می‏کند، باز لقب ایشان خاتون جنت است:

فاطمه خاتـــــون جنت ناگهی

پیش سید رفت در خلوتگهی

[62]

و پیامبر در آن داستان، به حضرت زهرا (س) که دست‌هایشان از دستاس آبله شده بود، دعایی می‏آموزد تا آن را به کار برد و بداند که از پیامبران هیچ ارثی باقی نمی‏ماند.

غیر از زندگی حضرت زهرا (س) که نمونه‌ی پارسایی و تقوای بانوان است، عطار، حکایت زن زیبا صالح و پارسایی را در «الهی‌نامه» نقل می‏کند که شوهرش برای گزاردن حج راهی سفر می‏شود و زن علیرغم همه مخاطراتی که در مدت تنهایی برای او پیش می‏آید، پاکدامن و عفیف انتظار همسر را می‏کشد. داستان زن پارسا [63] نخستین داستان «الهی‌نامه» است که در مقایسه با دیگر قصه‌های عطار تفصیل بیشتری دارد. داستان حدود سیصد بیت است. قصه‌ی طولانی زندگی و دربدری زنی تنها و زیبارو را در نبود همسر بیان می‏کند. زنی که هر که زیبایی وی را می‏بیند عاشق و شیفته‌ی وی می‌شود و زن با چاره‌اندیشی‌های فراوان موفق می‌شود سرانجام خود را به همسر برساند. زنان پارسای منظومه‌های عطار فراوانند.

این شاعر عارف، با نگاه مثبت و روشن‌بینانه‏ای که به زنان داشته است، نمونه‌ی روشنفکر پیشرو قرن ششم است که به دفاع و حمایت از گروه زنان برخاسته است.

در مجموعه‌ی آثار عطار، تنها داستان دو سه زن را می‏خوانیم که عطار آنان را مفسد می‏نامد، ولی همه‌ی آن‌ها توبه کرده و مورد عفو پروردگار قرار می‏گیرند. در «الهی نامه»، داستان زن مفسدی را می‏خوانیم که به سبب آب دادن به سگی به بهشت رفت:

کشید آبی به سگ داد و خدایش

گــرامی ‏کــرد در هــر دو سرایش

شب معـراج دیدم همچــو ماهش

بهشت عــــدن گشته جایگاهش

زنـــی مفســـد سگی را داد آبی

چرا بــودش ز حــق چندین ثوابی

[64]

و در «مصیبت‌نامه»، داستان زن زناکاری را می‏خوانیم که توبه می‏کند و از پشیمانی به سوی پیامبر اکرم (ص) می‏آید و از او می‏خواهد که وی را سنگسار کند. پیامبر ابا می‏کند و به او می‏گوید که ازدواج کن و فرزندی بیاور. زن پس از به دنیا آوردن فرزند طفل خویش را به نزد پیامبر می‏برد و از او می‏خواهد تا او را مجازات کند. پیامبر می‏فرمایند که فرزندت را شیر ده که هیچکس جز مادر سزاوار شیردادن فرزندش نیست. زن دوباره می‏رود و پس از سپری شدن مدت رضاع بازمی‏گردد. پس از این پیامبر به زن می‏فرمایند که اگر تو را سنگسار کنیم کسی از فرزند تو نگاهداری نخواهد کرد پس برو و آن‌گاه که او هفت ساله شد برگرد که در این میان شخصی تعهد می‏کند که از کودک نگهداری کند و پیامبر که سخت از این موضوع رنجیده خاطر می‏شوند ناچار فرمان سنگسار را مطابق شرع اجرا می‏کنند. پیامبر اکرم (ص) توبه زن را توبه واقعی می‏داند و درباره‌ی وی می‏فرماید:

کس نکرد این توبه اندر روزگار

بود آن زن در حقیقت مرد کار

[65]

زن و نقش مادری در آثار عطار نیشابور:

شیر ده ما را از پستان کرم

برمگیر از پیش ما خوان کرم

[66]

منظومه‌های عطار، لبریز از عشق است. عشق، محور کلیه آثار اوست. در آثار عطار، همه رقم عشق را می‏یابیم، من جمله، عشق مادری که در چهره‌ی زنان داستان‌های عطار از حوا تا مریم و زبیده هویداست. عطار، بارها در داستان‌هایش از زنانی نام برده است که عشق فرزند را در جان و دل خود پرورانده‏اند. در آغاز «منطق الطیر» عطار، داستان مادری را می‏خوانیم که کودکش در آب می‏افتد و مادر در تکاپوی نجات فرزند خود را به آب می‏زند و فرزند خود را در آغوش گرفته و شیر می‏دهد. عطار هم از پروردگار می‏خواهد که چون مادری مهربان، مردمان را در آغوش خود گیرد و ایشان را از پستان کرم سیر شیر کند.

شیر ده ما را از پستان کرم

برمگیر از پیش ما خوان کرم

[67]

در همین کتاب، عطار داستان مادر دیگری را نقل می‏کند که بر خاک دختر خویش نشسته و می‏گرید. راه‌بینی [68] به سوی آن زن می‏نگرد و می‏گوید که این زن از مردان بسی جلوتر است چرا که می‏داند چه کسی را گم کرده و از که این‌گونه ناصبور افتاده است:

مادری بــــر خـــاک دختــر می‏گریست

راه‎بینــــی ســـــــوی آن زن بنگریست

گفت ایـــن زن بــــــرد از مــردان سبق

زانکه چون ما نیست و می‏داند به حق

کــز کــدامین گمشــده مانده ست دور

وز کـــه افتادســــت زین ســان ناصبور

[69]

در «مصیبت نامه»‌‌ی عطار هم داستان مادرانی را می‏بینیم که فرزند از دست داده‏اند و بر از دست دادن ایشان می‏گریند [70]. در داستان دیگر، در همین کتاب، هم داستان خارکنی را می‏شنویم که خدا می‏خواهد تا دو آرزوی او را برآورده کند و از قضا پادشاه آن سرزمین در همان روز همسر وی را می‏بیند و به اسارت به شهر می‏برد و مرد خارکن با استفاده از دو فرصت آرزوخواهی خویش، خود را دوباره در خانه خود می‏بیند و قدر و ارزش وی را درمی‏یابد که در غیبت او طفلان گریه و زاری بسیار می‏کردند:

دید طفلان را جگر بریان شده

در غم مـادر همه گریان شده

[71]

داستان زبیده - همسر هارون الرشید - و فرزند پسرشان که دربار را رها کرده است و در سختی و محنت روزگار می‏گذراند تا می‏میرد، نیز از داستان‌های خواندنی «الهی نامه» است که در این داستان نیز، نقش مادری زبیده و دلسوزی وی بر فرزند قابل اشاره است.

حکایت طفلی که در بازار گم شده و در طلب مادر است، در «الهی نامه» شنیدنی است. طفل در پاسخ هر که از او نشانی و نام خانه و محله و نام پدر و مادر را می‏پرسد می‏گوید که من از این‌ها هیچ نمی‏دانم تنها می‏دانم که اینک درمانده و بی‌کسم و تنها مادرم را می‏خواهم:

من این دانم چنین درمانده بی کس

کـــه اینجا مــــادرم می‏بایـــد و بس

من این دانم که پر خون است جانم

کـــه مـــــادر بایــــدم دیگــــر نـدانم

[72]

و اما یکی از جالب‌ترین داستان‌های «الهی نامه» در حکایت مادری و عشق مادران به کودکان، داستان حوا و فرزند شیطان، خنّاس است که عطار آن را از قول حکیم ترمذی نقل می‏کند و در «تذکرة‏الاولیاء» عطار نیز آمده است. این داستان برائت ساحت زن از اتهام فریب‌کاری و حیله‏گری است. در تصوف، مرد سمبل خرد و زن مظهر نفس است و موجبات گمراهی مرد خرد را فراهم می‏آورد. اما در این داستان می‏بینیم که اگر حـوا دعـوت ابلیس را می‏پـذیـرد، به سبب حیله‌گری وی نیست، بلکه از عشق او به کودکان و اطفال است حتی اگر ابلیس باشد:

روزی ابلیس بچه‌ی خود، خناس را پیش حوا آورد و گفت که مرا مهمی پیش آمده است، بچه را نگهدار تا باز پس آیم. حوا قبول می‏کند و چون ابلیس می‏رود، آدم می‏آید و از حوا درباره‌ی کودک می‏پرسد. حوا می‏گوید که ابلیس فرزندش را به من سپرده است. آدم، حوا را ملامت می‏کند که چرا قبول کردی و خشمگین می شود و بچه را می‏کشد و پاره پاره می‌کند و هر پاره را به شاخی می‏آویزد، ابلیس می‏آید و فرزند را از حوا طلب می‏کند. حوا ماجرا بازمی‏گوید و ابلیس فرزند را آواز می‏دهد و هر پاره خناس از شاخ درختی به پاره‏ای دیگر می‏رسد و او زنده می شود. روز دیگر ابلیس دوباره نزد حوا می‏آید و از او درخواست می‏کند تا فرزند وی را نگه دارد. حوا قبول نمی‏کند ولی با اصرار شیطان، خناس را می‏پذیرد. آدم دوباره می‏آید و از ماجرا با خبر می‏شود، پس طفل را می‏سوزاند تا شیطان نتواند خاکستر وی را جمع کند، اما این بار نیز شیطان با آواز دادن کودک را زنده می‏کند و با خود می‏برد. این ماجرا چند نوبت تکرار می‏شود تا اینکه بار آخر، آدم، خناس را می‏کشد و می‏پزد و بخشی را خود می‏خورد و بخشی را به حوا می‏دهد، تا بدین ترتیب زنده شدن دوباره‌ی وی برای شیطان میسر نشود. شیطان که باز می‏آید، با خبر می‏شود آن‌چه که در پی آن بود انجام شده است چرا که: «خناس الذی یوسوس فی صدور الناس» و حال خناس جزئی از وجود آدم و حوا بود [73]. درست است که حیله‌ی شیطان و فریب حوا موجب گمراهی آدم هم می‏شود، اما وقتی از سوی دیگر به قضیه بنگریم درمی‏یابیم که حوا به عنوان یک زن و مادر که وجودی سراپا عطوفت است دربرابر آدم که مظهر خشم و قهر است، قرار می‏گیرد و همین استعداد و قابلیت مادری وی موجب می‌شود که فرزند ابلیس را هم بپذیرد و ابلیس از همین عشق و محبت سوء استفاده می‏کند.

پیرزنان خردمند در آثار عطار نیشابور:

دسته‏ای از داستان‌های ادب فارسی، خاصه حکایت‌های عطار در «اسرارنامه»، «الهی نامه»، «مصیبت نامه» و «منطق الطیر»، داستان پیرزنان خردمند است. در «الهی‌نامه»، دو داستان درباره‌ی دو پیرزن و سلطان محمود غزنوی می‏خوانیم که در هر دو مورد، محمود از پیرزنان، درس زندگی می‏آموزد. در «منطق‌الطیر»، پیرزنی به شیخ بوعلی درس می‏آموزد [74] و در «مصیبت‌نامه»، داستان پیرزن و ملکشاه را می‏خوانیم که سربازان شاه، گاو پیرزن را کشته و خورده بودند و پیرزن به دادخواهی نزد ملکشاه می‏رود و ملکشاه ضمن مجازات خاطیان هفتاد گاو به زن می‏بخشد [75].

داستان پیرزنی که هر روز اسپند دود می‏کرد در «مصیبت‌نامه» خواندنی است. پادشاه علت آن را از پیرزن می‏پرسد و پیرزن در پاسخ به پادشاه درسی حکیمانه به وی می‏دهد [76]. شاید این حکایت‌ها به نوعی تعبیری از حدیث نبوی «علیکم بدین العجائز» باشد که حضرت پیامبر اکرم (ص) به یاران خود فرمودند که: بر شماست که دین را از پیرزنان بیاموزید.

 فهرست منابع:

• عطار، فریدالدین، اسرارنامه، تصحیح دکتر سید صادق گوهرین، کتابفروشی زوار، چاپ دوم، 1361.
• عطار، فریدالدین، الهی نامه، تصحیح هلموت ریتر، انتشارات توس، چاپ دوم، 1368.
• ستاری، جلال، پژوهشی در قصه شیخ صنعان و دختر ترسا، نشر مرکز، چاپ اول، 1378.
• ستاری، جلال، پیوند عشق میان شرق و غرب، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، چاپ اول، 1354.
• صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران،  5ج، انتشارات فردوسی، چاپ ششم، 1363.
• عطار، فریدالدین، تذکرة‏الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زوار، چاپ چهارم،1363.
• زرین کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1363.
• احمدی، بابک، چهارگزارش از تذکرة‏الاولیاءعطار، نشر مرکز، چاپ اول، 1376.
• سنایی، مجدو ابن آدم، حدیقه الحقیقه،  تصحیح مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، 1368.
• دکتر شفیعی کدکنی، زبور پارسی، انتشارات آگاه، چاپ اول، 1378.
• بدوی، عبدالرحمن،‌ شهید عشق الهی، ترجمه محمد تحریرچی، انتشارات مولی، چاپ اول، 1367.
• زرین کوب، عبدالحسین، صدای بال سیمرغ،  انتشارات سخن، چاپ اول، 1378.
• صنعتی نیا، فاطمه،  مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی های عطار، انتشارات زوار، چاپ اول، 1369.
• عطار، فریدالدین، مختارنامه، تصحیح شفیعی کدکنی

منبع این نوشتار:

حسینی، مریم، «زن در آثار عطار نیشابوری»، وب‌گاه «بانک مقالات فارسی». (برگرفته از فصلنامه کتاب زنان شماره 15)

خاک نیشابور را نازم که از هر خشت او      شاعری خیـــــزد توانا، یا هنرمندی بنام