برای خواندن بخش نخست این نوشتار، بر روی اینجا کلیک کنید

- پانوشت‌ها:

1. این مقاله برگرفته از رساله‌ی دکتری نویسنده است، با این مشخصات: مهرداد قیومی بیدهندی، «آداب جستجوی تاریخ معماری ایران در متون فارسی، با تکیه بر متون نثر سده‌های نخست»، استادان راهنما: دکتر هادی ندیمی، دکتر مهدی حجت، تهران: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، خرداد 1386.
2. در چاپ اخیر کتاب، این شش جلد را در سه مجلد گنجانده‌اند: خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، 3ج، تهران، مهتاب، 1381.  اطلاعات مربوط به زندگی بیهقی را از همین منبع، مقدمه مصحح، گرفته‌ایم.
3. ناصرخسرو قبادیانی مروزی، سفرنامه.
4. فرخی سیستانی، دیوان.
5. ابوالفضل بیهقی، تاریخ بیهقی، ج1، ص32.
6. از جمله: همان، ص 48.
7. نقل شده در لغت‌نامه، ذیل «شادیاخ».
8. نقل شده در همان.
9. نقل شده در همان.
10. همان.
11. ابوالفضل بیهقی، همان، ج1، ص 32؛ ج3، ص 884.
12. جمع ضیعه، به معنای ملک (زمین و آب و ...)
13. همان، ج1، ص 232.
14. همان، ج3، ص 884 و 897.
15. همان، ج2، ص 596.
16. همان، ج1، ص32؛ ج2، ص 705.
17. نگاه کنید به بخش‌های حذف شده از مقاله: قیومی بیدهندی، مهرداد، «باغ‌های خراسان در تاریخ بیهقی»، صفّه، ش 46، ص. 7-22.
18. همان، ج2، ص699.
19. نگاه کنید به بخش‌های حذف شده از مقاله، ص 13.
20. همان، ص503.
21. در بخش‌های حذف شده از مقاله در زیر «باغ خاصه»ی بلخ (در صفحه‌ی 13) آمده است: مصحح کتاب، با استفاده از لغت‌نامه دهخدا، «طارَم» را به «خانه‌ی چوبین، چون خرگاه و سراپرده و گنبد و عمارت گنبدی شکل» معنا کرده است.(تاریخ بیهقی، ص 323.) ناصر خسرو این اصطلاح را یک بار، درباره‌ی کلیسای نزدیک مسجد جامع شهر آمِد )دیاربکر(، به کار برده است: «و نزدیک مسجد، کلیسایی است عظیم به تکلف، هم از سنگ ساخته، زمین کلیسا مرخّم کرده به نقش‌ها. و بر طارم آن، که جای عبادت ترسایان است، دری آهنین مشبک دیدم که هیچ جای مثل آن دری ندیده بودم»(سفرنامه، ص 15). مصححِ سفرنامه، طارم را «بالاخانه» و «خانه‌ی چوبین» معنا کرده است. (سفرنامه، ص 351.) در دیوان فرخی سیستانی، این کلمه، چهار بار به کار رفته است. یک‌بار می‌گوید آتش جشن سده، گاهی از پرده‌ی زنگارگون روی بیرون می‌کند و گاه به زیر طارم زنگارگون می‌رود. در بیتی دیگر می‌گوید خانه‌ی خفیف، دشمن سلطان محمود، از طارم و طرز (قصر، خانه‌ی زمستانی) ویران شد. جایی دیگر می‌گوید «هوا ز گرد شود تیره چون سیه طارم» و در مدح خواجه احمد حسن وزیر می‌گوید «لاجرم دشمنان به زندان‌اند/خواجه شادان به طارم و گلشن» (دیوان فرخی سیستانی). در این ابیات، مشابهت طارم به خیمه، یا دست‌کم بنایی که سقف آن شاخص و چشمگیر است (مثل سایبان یا بنای گنبددار) و نیز جزئی از بنا که نشان تجمل یا آبادانی آن است؛ و در این بیت اخیر، ملازمت آن با باغ احساس می‌شود. دهخدا این معانی را برای طارم آورده است: نرده‌ی چوبین پیرامون باغ، داربست انگور، بام خانه، طاق خانه، خانه‌ی بالا، دیدگاه (محل تماشا)، خانه‌ی چوبین؛ گنبد، قبه. در بیهقی، این واژه بارها به کار رفته است: گاهی در میان باغ است؛ گاهی در سرای بیرونی؛ گاهی بنایی است که یک جانب آن روشن است؛ دیوان رسالت و هم دیوان وزارت (دفتر وزیر) در طارم است؛ جایی است که اعیان در مهمات، در آن گرد می‌آیند (از جمله در ماجرای حسنک وزیر، در آنجا که از او اقرار گرفتند که اموالش را به رضا به شاه فروخته است)؛ گاهی طارم در کنار صفه است و گاهی در جوار خیمه (بیهقی ص 273، 275، 276، 407، 418، 445، 493، 503، 510، 718، 719، 895)؛ اما هیچ‌گاه شاه به طارم نمی‎نشیند و مهمان او را هم در طارم فرود نمی‌آورند. از میان معانی یادشده، شاید «بنای گنبددار» و «بالاخانه‌ی گنبددار» بیش از دیگر معانی با مقصود بیهقی وفق کند.
22. ابوالفضل بیهقی، همان، ج، 3، ص884.
23. همان، ج 2، ص 507.
24. از جمله نک: همان، ص 508.
25. همان، ج 1، ص 32.
26. همان، ج2، ص622.
27. همان، ص 707.
28. همان، ج1، ص32.
29. همان، ج3، ص897.
30. همان، ج1، ص32.
31. نگاه کنید به پانوشت 21.
32. ابوالفضل بیهقی، همان، ج1، ص32.
33. همان، ص 38.
34. همان، ج2، ص 501.
35. همان، ج1، ص198.
36. نوعی قالی
37. همان، ج2، ص625.
38. همان، ص 506.
39. جمع طیفه، چیزهای لطیف و خوش.
40. نماز ظهر.
41. همان‌جا.
42. همان‌جا.
43. همان، ج3، ص 931.
44. همان، ج2، ص 706؛ ج3، ص938.
45. همان، ج2،  ص495.
46. همان، ص496.
47. همان‌جا.
48. همان، ج1، ص251.
49. همان، ص 252.
50. همان، ج3، ص938.
51. همان، ص 938-939.
52. همان، ج 1، ص 252.
53. همان، ج3، ص883.
54. همان، ص884.
55. پایین.
56. همان، ج2، ص 653.

- کتابنامه:

• بیهقی دبیر، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین، «تاریخ بیهقی»، به کوشش خلیل خطیب رهبر، 3ج، تهران: مهتاب، 1381.
• فرخی سیستانی، علی بن جولوغ،«دیوان»، در: لوح فشرده درج 2.
• ناصر خسرو قبادیانی مروزی،«سفرنامه»، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار، 1375.

- منبع این نوشتار:

·          قیومی بیدهندی، مهرداد، «باغ‌های خراسان در تاریخ بیهقی»، دوفصلنامه صفّه، سال هفدهم، ش 46، بهار و تابستان 1387، ص. 5-28. به کوشش ققنوس شرق، «باغ‌های نیشابور در دوران غزنویان از نگاه تاریخ بیهقی»، وب‌نوشت ابرشهر، ، شهریورماه 1390.